تاریخچه‌ی دوتار
داستان نام گذاری دو تار چند روایت حقیقی و مجازی با خودش داره. از افسانه باباقنبر که ساز بدون صدایی ساخت و شیطان به او کمک کرد که صدایی باهاش بتونه بسازه، تا نسبت دادن دوتار(تنبور) به لقمان، افلاطون، حضرت سلیمان و جالینوس.
در رساله های مکتوب موسیقی اشاره‌هایی وجود داره که ظاهرا دوتار باید همون تنبور خراسان باشه.
فارابی در کتاب الموسیقی الکبیر، از سازی به نام تنبور یاد می کنه. تنبور بغداد در عراق و سرزمین های جنوبی و غربی اون( و احتمالا نواحی از کردستان) و تنبور خراسان در خراسان اون زمان که شامل افغانستان و ماوراء النهر هم میشده. صفی الدین ارموی موسیقیدان قرن هفت هجری قمری هم از تنبور شیروانیان آذربایجان با کاسه ی گلابی شکل و دسته‌ای دراز با دو سیم و تنبوری کوچکتر به نام تنبور ترکی در جامعه الحان نام می‌بره. ولی تنها در نوشته‌ای در قرن 15 میلادی از سازی به نام «دوتار» در بخارا اسم برده میشه.
دو تار در خراسان از شمال تا شرق و جنوب بین اقوام فارسی زبان، ترک، کُرد و ترکمن نواخته میشه. در بین هم کدام از این اقوام ترکیب اندازه و شکل ساز و پرده‌های اون متفاوته. دو تار ترکمنی، درگزی، تربت جامی و قوچانی مرسوم‌ترین دوتارهای خراسان هستند. در بین اونها دوتار تربت جام دسته‌ای پهن‌تر و کاسه‌ای به شکل بدنه کَشتی داره.
پرده‌های دوتار و فواصل اونها در اقلیم خراسان، متفاوته اون هم به دلیل تنوع قومی و فرهنگی منطقه که باعث شده عمل تعدیل و یکسان‌سازی موسیقی در مورد دوتار انجام نگیره و حتی فواصل موسیقیایی روی دوتار متحرک و سیال باشه. بنابراین در صورتی که قصد تهیه و خرید دوتار دارید، باید کمی به شکل ساز، اقلیم ساخت اون و نوع نوازندگی و صدایی که از اون انتظار دارید آگاه باشید.
دو تار بدون استفاده از مضراب و با پنج انگشت و محوریت انگشت سبابه و شست نواخته میشه.
در قدیم اکثر سازندگان و نوازندگان دوتار از ابریشم بافته شده به جای وتر فلزی(سیم) استفاده می‌کردند که صدای بم تری هم تولید می‌کرده. حتی در دوره‌ای هم روده تابیده گوسفند و گاو روی ساز سوار می‌کردند.
دوتار از نظر نوازندگان خراسان، سازِ عاشقی و معرفت محسوب میشه. «حاج قربان سلیمانی» بخشی بزرگ خراسان، یکی از سیم‌ها را آدم و دیگری رو حوا می‌دونسته. نغمه‌های زیبا توسط حوا ساخته میشده و سیم آدم صرفا نقش پشتیبان و تزئین‌کننده نت ها رو برعهده داشته. این دو درهماهنگی باهم صدای گیرای دوتارایجاد می کنند. «روشن گل افروز» بَخشی اهل «شیروان» هم دو تار را ساز عاشق و معشوق می‌دونه: «سیم زیر زن و سیم بم صدای مرد این ساز است.»
در ساخت دوتار از چندین نوع چوب استفاده میشه. کاسه و صفحه معمولا از چوب توت ساخته میشن. کاسه از چوب درخت توت ماده و صفحه از چوب توت نر. برای ساخت دسته و گوشی‌ها اما از چوب عناب، گردو، زردآلو، اقاقی استفاده میشه. سیم گیرانتهای ساز از شاخ آهو و خرک و شیطانک ساز (سیم گیر بالا) از استخوان یا چوب عناب.
دسته در شرق و جنوب خراسان، از 8 تا 17 پرده و در شمال خراسان 11 تا 13 پرده شکل گرفته. در شمال خراسان بخشی‌ها پرده‌ها را براساس هر داستان و مقامی که با آن پرده شروع میشه، نام گذاری کردند. به طور مثال پرده دوازدهم که برای نواختن «نوایی» استفاده میشه رو پرده نوایی اسم گذاشتن و پرده ششم رو پرده «ارزروم» که آهنگ ارزروم برگرفته از داستان عاشقانه «کَرَم و اصلی» با اون نواخته میشه.
نوای دوتار معمولا حس غریبی از تنهایی، آه و هجرت و دورماندن با خودش داره. داستانی در خراسان وجود داره که داوود یا زکریای پیامبر در حال فرار از دشمن در وسط بیابان به درخت توتی میرسه و از درخت توت درخواست می کنه که پناهش بده، درخت آغوش خودش رو باز میکنه و پیامبر در درونش مخفی میشه. دشمن قصد بریدن درخت میکنه، پیامبر قصه، در این لحظه یاد خدای خودش می‌افته و خدا هم او رو توبیخ میکنه که چرا دیر به یاد من افتادی و اگر میخوای زنده بمونی باید توبه کنی و رنج بریدن شدن رو تحمل و صبر داشته باشی. پیامبر، هنگام بریدن درخت آه و رنج و سختی درد تیغ رو در درونش حفظ میکنه و هیچ صدایی ازش در نمیاد، بعدها این آه از قول نوازندگان دوتار به جان و چوب درخت منتقل و از اون به ساز و صدای دوتار که از درخت توت ساخته شده میرسه.
دیدگاهتان را بنویسید